Χελιδονίσματα, τα αρχαιοελληνικά κάλαντα της 1ης Μαρτίου

 Για πολλούς αιώνες στην Αρχαιότητα οι Έλληνες γιόρταζαν την Πρωτοχρονιά την 1η Μαρτίου αφού είχαν τοποθετήσει την αρχή του νέου έτους την ίδια μέρα με την αρχή της Άνοιξης, την αρχή της ζωής. Την Άνοιξη όλα ξυπνούν, τα δέντρα βγάζουν νέα φύλλα, τα ζωάκια γεννούν μωρά, τα λουλούδια και οι καρποί θα φέρουν ευημερία στον άνθρωπο, ψυχική και σωματική. Τα χελιδόνια, τα οποία θα επιστρέψουν στην Ελλάδα από τις νοτιότερες περιοχές όπου πέρασαν το Χειμώνα, θα σημάνουν τον ερχομό της Άνοιξης. Περισσότερα για τα χελιδόνια της Ελλάδας εδώ.

Η αρχαιότερη, ίσως, απεικόνιση που συνδέει τα χελιδόνια με την Άνοιξη είναι η τοιχογραφία από τον προϊστορικό οικισμό στο Ακρωτήρι της Θήρας (Σαντορίνης) η οποία βρίσκεται στο Αρχαιολογικό μουσείο της Αθήνας. Τα λουλουδιασμένα με κρινάκια βράχια και τα 7 χελιδόνια που πετούν από επάνω τους συνθέτουν για τον αρχαίο καλλιτέχνη την εικόνα της Άνοιξης. 

 Μία πελίκη, αγγείο από πηλό για το κρασί ή το λάδι, η οποία φτιάχτηκε στην Αττική, χρονολογείται στο 510 π.Χ. και βρίσκεται στο Μουσείο Hermitage στην Αγία Πετρούπολη της Ρωσίας, αποκαλύπτει ακριβώς αυτή τη σύνδεση των χελιδονιών με τον ερχομό της Άνοιξης. Στην επάνω πλευρά της σκηνής υπάρχει ζωγραφισμένο ένα χελιδόνι. Το νεαρό αγόρι στα αριστερά θα πει: ΙΔΟΥ ΧΕΛΙΔΩΝ, δηλαδή "να η χελιδόνα" και το παιδί στα δεξιά της σκηνής θα πει: "να τη". Ο πιο ηλικιωμένος άνδρας που κάθεται στη μέση θα πει: ΜΑ ΤΟΝ ΗΡΑΚΛΕΑ, δηλαδή "μα τον Ηρακλή". Στα δεξιά του προς τα κάτω το κείμενο θα δείξει το θέμα της απεικόνισης, ΕΑΡ ΕΔΕ, δηλαδή "είναι Άνοιξη".

Ένα κείμενο που μας διασώζει ο Αθήναιος (Η 60) γύρω στο 200μ.Χ. μοιάζει πολύ με τα κάλαντα του Μάρτη που λένε ακόμη τα παιδιά. 

 Ήλθε ήλθε χελιδών

καλάς ώρας άγουσα                                                     

καλούς ενιαυτούς

επί γαστέρι λευκά

επί νώτα μέλαινα.

Παλάθαν συ προκύκλει

εκ πίονος οίκου,

οίνου τε δέπαστρον

τυρών τε κάνιστρον.

 

 Κάλαντα Μαρτίου υπήρχαν προφανώς για κάθε περιοχή της Ελλάδας διαφορετικά, όπως υπάρχουν διαφορετικά κάλαντα του Δωδεκαημέρου. Ο Σίμων Καράς κατέγραψε τα λόγια και τη μουσική από τα κάλαντα όπως λέγονταν στη Ρόδο, ενώ έχουμε καταγραφές από τη Δόμνα Σαμίου για την Αιανή της Κοζάνης και τον Κωνσταντίνο Δούφλια και τον Χρίστο Γεωργίου για τον Γέρμα της Καστοριάς. Στις δύο αυτές περιοχές τα κάλαντα λέγονται μιλητά (parlando).

 

Τα  κάλαντα λέγονταν με τη συνοδεία της χελιδόνας, μιας κατασκευής όπου ένα ξύλινο ομοίωμα χελιδονιού προσαρμοζόταν σε ένα ημικυκλικό ξύλινο πλαίσιο και δενόταν με ένα σχοινάκι, το οποίο όταν το τραβούσε το παιδί η χελιδόνα γύριζε γύρω γύρω. Το ξύλινο πλαίσιο διακοσμείται παραδοσιακά με φύλλα κισσού ο οποίος συμβολίζει τη γονιμότητα. Στο λαιμό από το ξύλινο χελιδονάκι κρεμούσαν δύο κουδουνάκια τα οποία ηχούν καθώς η χελιδόνα γυρίζει. Ο ήχος από τα σιδερένια κουδουνάκια θα διώξει τις κρύες μέρες του Χειμώνα και θα φέρει την Άνοιξη. Τα παιδιά κρατούν καλαθάκια τα οποία τα έχουν στολίσει με κισσό ενώ στον πάτο τους έχουν στρώσει φύλλα κισσού. Τα παιδιά αφού πουν τα κάλαντα θα πάρουν αυγά από τις νοικοκυρές, ενώ δεν λείπουν τα γλυκίσματα, το κρασί και τα αλμυρά κεράσματα, συνήθεια που φαίνεται από τα κάλαντα που μας διασώζει ο Αθήναιος ότι υπήρχε ήδη την εποχή του. Οι νοικοκυρές με τη σειρά τους θα πάρουν ένα φύλλο κισσού από το καλάθι των παιδιών και θα το τοποθετήσουν στο κοτέτσι για να κάνουν οι κότες πολλά αυγά. 

Μια πιο απλή κατασκευή είναι αυτή εδώ. Εμείς στο σχολείο φτιάχνουμε και χελιδόνες από μαύρο χαρτί και τις κολλάμε πάνω σε ξυλάκι από σουβλάκι. Τα κουδουνάκια είναι απαραίτητα όπως και οι παρεμβάσεις των παιδιών για μάτια, στόμα....

Το Λύκειο των Ελληνίδων Καλαμάτας παρουσίασε τα κάλαντα της Ρόδου σε εκδήλωση που διοργάνωσε (Χελιδόνι Πέταξε - Λύκειο των Ελληνίδων Καλαμάτας).

 

 Χελιδόνι πέταξε
Δωδεκάνησα, καταγραφή Σ. Καράς

Χελιδόνι πέταξε, ήβρε πύργο κι έκατσε,

και χαμοκελάηδησε Μάρτη Μάρτη μου καλέ.
Μάρτη Μάρτη μου καλέ και Απρίλη θαυμαστέ

ως εμείς οι μαθητές μαθημένοι είμαστε

ν' αγοράζωμεν επτά, να πουλούμε δεκαεφτά

το κρασί μες το ποτήρι και τα σύκα στο μαντήλι

και τα σύκα στο μαντήλι και τ' αυγά μες το καλάθι.

Δώστε μας την όρνιθά σας μη μας δείρει ο δάσκαλός μας

κι έχετε το κρίμα σας και την αμαρτία μας.

Πάνω απ' το κατώφλι σας έχει μίας περιστέρα

ανοίξετε την πόρτα σας να πούμε καλησπέρα.

Τα κάλαντα από την Αιανή Κοζάνης έχει καταγράψει η Δόμνα Σαμίου  και έχει εκδόσει στο δίσκο ψηφιακής ακτίνας με τίτλο 'Περπερούνα. Μπορείτε να τα ακούσετε εδώ.

Χελιδόνα έρχεται

Αιανή Κοζάνης, Μακεδονία, καταγραφή: Δόμνα Σαμίου

Xελιδόνα έρχεται 
απ’ τη Mαύρη θάλασσα
θάλασσα ν-απέρασε
έκατσε και λάλησε.
Mώρ’ καλή νοικοκυρά
σέβα, έβγα στο κελάρι
φέρε αυγά σαρακοστιά
και σκοινιά πεντηκοστά
για να δέσομε το Mάρτη
και το τσιλιμπουρδάκι
κι αν δεν έχετε αυγά
παίρνομε την κλωσσαριά
να γεννάει, να κλωσάει
και να σέρνει τα πουλιά.

  Τα κάλαντα από τον Γέρμα της Καστοριάς κατέγραψε ο Κωνσταντίνος Δούφλιας στο βιβλίο του Τα δημοτικά τραγούδια της Άνω Μακεδονίας (Αιγαίο 2002).

Χελιδόνα πέρασε
Γέρμα Καστοριάς, καταγραφή: Κωνσταντίνος Δούφλιας

Χελιδόνα πέρασε 

απ' τη Μαύρη Θάλασσα.

Έκατσε και λάλησε

και γλυκά κελάιδησε

πύργον εθεμέλιωσεν.

 

Μάρτη Μάρτη μου καλέ

και Φλεβάρη φλεβαρέ, 

πόσον τόπο έδειρες

κι έμαθες τα γράμματα,

γράμματα σπουδάματα

του Θεού τα πράγματα,

άνθρωπος αγράμματος

ξύλο απελέκητο.

 

Μάρτη Μάρτη μου καλέ

και Φλεβάρη χιονερέ,

ο Απρίλης ο γλυκός

έφτασε δεν είναι μακρυά.

Τα πουλάκια κελαηδούν, 

κελαηδούνε και κλωσούν.

Άλλη μία καταγραφή των καλάντων στο Γέρμα έκανε και ο φιλόλογος Χρίστος Γεωργίου (1890-1972): "Την πρώτη Μαρτίου το σχολείο ήταν κλειστό. Οι μαθητές έπαιρναν από την εκκλησία ένα ξύλινο πουλί και το κάρφωναν στο άκρο ενός μακριού ξύλου. Ένας μαθητής κρατούσε το ξύλο με το πουλί ψηλά και τα άλλα παιδιά ακολουθούσαν και όλα μαζί γύριζαν στο χωριό και τραγουδούσαν. Τέτοια πουλιά υπάρχουν στην εκκλησία και μάλιστα επάνω στο τέμπλο και φαίνεται πως συμβολίζουν το Άγιο Πνεύμα. [Τη χελιδόνα έδινε ο ιερέας στα παιδιά.]

Εδώ στο έθιμο αυτό συμβολίζει τη χελιδόνα. Το ξύλο με τη χελιδόνα το έπαιρνε, συνήθως, ο μαθητής εκείνος στο σπίτι του οποίου πήγαιναν και το διηύθυνε σε γωνίες και άκρες του σπιτιού, σε μέρη δηλαδή που συνηθίζουν οι χελιδόνες να χτίζουν τις φωλιές των. 

Τα παιδιά γύριζαν έτσι στα σπίτια και μάζευαν αβγά και λεφτά. Αφού τελείωναν το γύρισμα στο χωριό επέστρεφαν στο σχολείο και τα μεν αβγά τα έπαιρνε ο δάσκαλος τα δε χρήματα τα μοιράζονταν οι μαθηταί. [Τη χελιδόνα την επέστρεφαν στην εκκλησία και έμπαινε πίσω στο τέμπλο. Επίσης, τα παιδιά φορούσαν μαρτάκι στο λαιμό από όπου κρεμούσαν μια δεκάρα.]

Το τραγούδι που τραγουδούσαν ήταν το εξής:

 

Μάρτι, Μάρτι μου καλέ, κι Φλιβάρι Φλιβαρέ,

πόσουν τόπου(ν) έδειρις κι έμαθες τα γράμματα;

γράμματα σπουδάγματα του θιού τα πράγματα.

Άνθρουπους αγράμματους ξύλου(ν) απελέκητου.

 

Τσιμ, τσιμ δάσκαλι, τσιμ, τσιμ πουρδάσκαλι,

τι γυρέβ' ου δάσκαλους; Όρνιθα κι πεντ' αβγά,

να (γ)ιννάη, να κ(λ)ουσσάη κι να βγάζη κι πουλιά.

Μέσα ήλιους κι χαρά, όξου ψύλλους πόντικας,

κι τώρα κι του χρόνου (κι) τουν άλλουν παραπάνου.

 

Χιλιδόνα πέρασι(ν) απού Μαύρη θάλασσα

έκατσι(ν) κι λάλησι(ν) πύργιουν ιθιμέλιουσι(ν).

Τσιμ, τσιμ δάσκαλι κλπ." 

πηγή: Χρίστος Γεωργίου, Το χελιδόνισμα στο Γέρμα Καστοριάς. 1η Μαρτίου

Τις πληροφορίες που παραθέτω στις αγκύλες μου τις έδωσε η κυρία Κατερίνα Αντωνίου, η οποία μεγάλωσε στο Γέρμα και ως παιδί έλεγε τα κάλαντα. Είναι εξαιρετικό ότι στο Γέρμα χρησιμοποιούν τη χελιδόνα για να διώξουν τους ψύλλους, τις ψείρες και τα ποντίκια, όπως κάνουν σε άλλα μέρη με το Λάζαρο όταν λένε τα κάλαντά του.

Το Ανθολόγιο λογοτεχνικών κειμένων της Α' και Β' Δημοτικού. Το δελφίνι στη σελίδα 141 παραθέτει ένα χελιδόνισμα από τη Θράκη:

Ήρθε, ήρθε χελιδόνα,
ήρθε κι άλλη μελιδόνα,
κάθισε και λάλησ,
και γλυκά κελάηδησε:
"Μάρτη, Μάρτη μου καλέ,
και Φλεβάρη φοβερέ,
κι αν φλεβίσεις κι αν τσικνίσεις,
καλοκαίρι θα μυρίσεις.
Κι αν χιονίσεις, κι αν κακίσεις,
πάλιν άνοιξη θ' ανθίσεις".

Χελιδόνίσματα από το Μελισσοχώρι Θεσσαλονίκης μπορείτε να ακούσετε στο βίντεο (SPOT Αναβίωση Εθίμου Χελιδόνας - Μελισσοχώρι 2017). Μου άρεσε που στο τέλος παίρνουν τρία από τα αβγά που μάζεψαν και τα σπάνε κάνοντας ευχές!

Δύο ακόμη εκδοχές βρήκα σε παλιά αναγνωστικά τα οποία, όμως, δεν αναφέρουν την περιοχή από όπου προέρχονται και τα καταχωρούν ως δημοτικά τραγούδια. Αν δει κανείς το ρυθμό των συλλαβών μπορεί να υποθέσει ότι είναι χελιδονίσματα γιατί διατηρούν τη μιλητή εκφορά η οποία σε ένα σημείο διαφοροποιείται ευχάριστα όπως συμβαίνει στα κάλαντα από περιοχές της Μακεδονίας που προανέφερα.

Η χελιδόνα

Ήρθε, ήρθε η χελιδόνα,
ήρθε πάλι η μελιδόνα,
κάθισε και λάλησε
και γλυκά κελάηδησε: 

"Θάλασσαν επέρασα,
τη στεριά δεν ξέχασα.
Κύματα κι αν έσκισα,
έσπειρα, οικονόμησα.
Έφυγα κι άφησα σύκα,
και σταυρό και θημωνίτσα
κι ήρθα τώρα, βρήκα φύτρα
βρήκα χόρτα, σπάρτα, βλίτρα,
βλίτρα, βλίτρα, φύτρα, φύτρα.

Δημοτικό (από το Αναγνωστικό Β' δημοτικού 1954)

Χελιδονάκι μου γοργό

Χελιδονάκι μου γοργό
που' ρθες απ' την έρημο,
τι καλά μας έφερες;
"Την υγειά και τη χαρά
και τα κόκκινα τ' αυγά".
Μάρτη, Μάρτη βροχερέ
και Απρίλη δροσερέ,
τα πουλάκια κελαηδούν,
τα δεντράκια φύλλα ανθούν,
τα πουλάκια αυγά γεννούν
κι αρχινούν να τα κλωσούν.

Δημοτικό (από το Αναγνωστικό Β' δημοτικού 1975)

Για την κατασκευή της χελιδόνας μπορείτε να χρησιμοποιήσετε μαύρο χαρτί και αυτό το πατρόν για χελιδόνι.

Για όσους τους αρέσει η ζωγραφική μπορούν να εκτυπώσουν και να γεμίσουν με χρώμα τη σκηνή από την αττική πελίκη.

πηγή φωτο πελίκης: Μουσείο Ηermitage, ιστοσελίδα